Het Pegasusschandaal: spion in je broekzak | Lezing en gesprek door Europarlementariër Sophie in ’t Veld en jurist Frederik Zuidereveen Borgesius | Radboud Universiteit (2024)

Privacy voor de democratie

Onze smartphones, tablets en laptops worden steeds slimmer, maar zo ook de spionagesoftware die gebruikt wordt om op deze apparaten informatie te verzamelen. Een van de meeste omstreden en invasieve spywares van dit moment is Pegasus. Niet alleen dictatoriale regimes, maar ook overheden in EU-lidstaten gebruiken de software. Moeten er strengere regels komen voor het gebruik van dergelijke software? En wat voor gevolgen kan spywarehebben voor de democratie?

Over deze vragen werd in de Lindenberg gesproken door Sophie in ‘t Veld, Europarlementariër en rapporteur namens het Europees Parlement in het onderzoek naar Pegasus, en Frederik Zuiderveen Borgesius, hoogleraar digitale veiligheid aan de Radboud Universiteit. Filosoof Marcel Becker leidde het gesprek en aan het eind van de avond kreeg het publiek de kans om vragen te stellen.

De democratie in nood

In ‘t Veld, aanwezig via Zoom, begon haar lezing door uit te leggen waarom de ontwikkeling van Pegasus en vergelijkbare spyware zorgwekkend is. ‘Het wordt niet alleen gebruikt om live mee te luisteren,’ benadrukte ze, ‘het neemt daadwerkelijk je telefoon over.’. Dit betekent niet alleen dat het op elk moment je microfoon of camera kan inschakelen, maar ook dat je belgeschiedenis, apps en foto’s inzichtelijk worden. ‘Er zijn zelfs varianten die toestaan om te manipuleren, om bijvoorbeeld vals bewijs op een telefoon te plaatsen’, legt ze uit.

Pegasus kan op je telefoon gezet worden zonder dat je het merkt. Je hoeft niet eens op een linkje te klikken. ‘Je kunt nog beargumenteren dat dit nuttig is om in uitzonderlijke omstandigheden criminelen op te pakken, maar als je ziet wie dit soort spyware produceert en koopt, dan word je al snel ongerust’, betoogde In ‘t Veld. ‘Dictatoriale regimes kopen het massaal, en hoewel geen enkele Europese regering wilde meewerken, hebben we genoeg informatie om te zeggen dat elke lidstaat het gebruikt.’

Vervolgens zette In ‘t Veld het tweeledige probleem uiteen waar de Europese Unie mee kampt omtrent spyware. ‘Allereerst zijn er een aantal lidstaten, zoals Polen en Hongarije, waar regeringspartijen spyware gebruiken om hun machtspositie vast te houden en corrupte praktijken te verdoezelen’, stelde In ‘t Veld. Journalisten, activisten, advocaten en oppositiepolitici worden gechanteerd en in diskrediet gebracht met behulp van de software. ‘Kortom, alle mensen die een belangrijke functie in de democratie vervullen’.

Het tweede probleem, betoogde ze, is dat Europa een paradijs is voor spyware verkopers. ‘Veel nationale regeringen hebben belang bij de lucratieve, maar schimmige, handel in spyware.’ Er zijn regels die dit verbieden, maar die worden slecht gehandhaafd. In ‘t Veld: ‘De regeringen in lidstaten hebben alle touwtjes in handen en de Europese Commissie is als handhavingsinstantie timide.’ Om weerstand te bieden tegen deze ontwikkelingen, deed In ‘t Veld enkele suggesties in het rapport. ‘Er moet een moratorium komen op het gebruik van deze software zolang lidstaten niet kunnen bewijzen dat ze het niet misbruiken. Ook moeten er strakke regels komen op Europees niveau, de markt moet worden gereguleerd, en er moet een Europese definitie van nationale veiligheid komen.’

Een juridisch kader

Hierna wierp Zuiderveen Borgesius vanuit zijn expertise een juridische blik op het onderwerp. ‘Het recht op privacy hebben we allemaal namens de grondwet en het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens’, stelde hij voorop. ‘Maar privacy is geen absoluut recht. Dat komt erop neer dat het proportioneel ingeperkt kan worden om bijvoorbeeld terrorisme of criminaliteit te bestrijden.’

Spywares worden ook in Nederland gebruikt. ‘Politie en de inlichtingendienst hebben bevoegdheid hiertoe voor het opsporen van zware criminaliteit’, vertelde Zuiderveen Borgesius. ‘Hier zijn wel strenge voorwaarden aan verbonden’, nuanceerde hij vervolgens. De essentie van het grondrecht mag namelijk nooit ingeperkt worden. Om deze reden stelt de Europese toezichthouder op privacy, het European Data Protection Board (EDPD), dat Pegasus volledig verboden moet worden. ‘Deze spyware kan zoveel dat het de essentie van privacy raakt, dus daar is niks proportioneels meer aan’, lichtte Zuiderveen Borgesius toe.

Ook vertelde hij over hoe de markt achter spyware in zijn werk gaat. ‘NSO, het Israëlische bedrijf wat Pegasus verkoopt, koopt lekken in telefoons.’ Wanneer iemand een lek vindt, kan die deze melden bij de producent, maar spywarebedrijven bieden miljoenen euro’s meer voor deze lekken. ‘Het verbieden van de verkoop van deze lekken zou een goede stap zijn’, meende Zuiderveen Borgesius. ‘Het is niet meteen een volledige oplossing, maar het kan de situatie wel verbeteren.’

Het evenwicht herstellen

Naar aanleiding van een vraag van Zuiderveen Borgesius besprak In ‘t Veld in de discussie hoe het onderzoek in zijn werk ging. ‘Ik ben met een klein team begonnen, want toen ik met het idee voor dit onderzoek kwam, hadden weinig lidstaten hier trek in.’ Daarnaast vroeg Zuiderveen Borgesius waarom In ‘t Veld niet voor een totaal verbod op Pegasus pleitte in het rapport. ‘Dat is deels ingegeven door de politieke realiteit, maar ook doordat het geen zin heeft om een specifieke software te verbieden’, legde ze uit. ‘Dan hebben ze voordat je het weet wel weer wat nieuws verzonnen. We moeten een kader aan regelgeving bedenken waarbinnen de democratie en de rechtsstaat verdedigd worden.’

De sprekers gingen ook in gesprek over de juridische basis die de Europese Unie heeft voor de voorstellen in In ‘t velds rapport. Volgens ’de europarlementariër is er genoeg juridische basis voor acties tegen spyware. Het probleem ligt bij de onwil van lidstaten en de Europese Commissie. ‘Het idee dat de Commissie voor de lidstaten werkt, is er langzaam ingeslopen.’ Zuiderveen Borgesius stelde dat de voorstellen in het rapport goed zijn, los van of ze formeel juridisch geïmplementeerd worden. ‘Het heeft al zin om ter referentie zo’n lijst op te stellen met hoe we ons moeten gedragen’, stelde hij.

Aankondiging

Zonder dat je het doorhebt, kun je een spion in je broekzak hebben. Een geheime dienst kan namelijk spionagesoftware Pegasus op je telefoon installeren. En niet alleen dictatoriale regimes maken gebruik van Pegasus, maar ook de overheden van vrije democratieën. Wat moeten we metspywareals deze? Mag de overheid mobiels hacken? Kom luisteren naar Europarlementariër Sophie in ’t Veld (aanwezig via Zoom) die vertelt waarom Pegasus de democratie ondermijnt en jurist Frederik Zuiderveen Borgesius die de juridische gronden voor staats-spywareanalyseert.

Pegasus

Als een geheime dienst despywarePegasus op je mobiele telefoon heeft geïnstalleerd, kunnen agenten je gesprekken afluisteren, je appjes meelezen en je surfgedrag volgen. Erger nog, ze kunnen elk moment de camera en microfoon aanzetten – zonder dat jij daar ook maar iets van merkt.

Het Israëlische cyberveiligheidsbedrijf NSO lanceerde Pegasus in 2011. Twaalf jaar later is hun product geavanceerder dan ooit. Politici, activisten en journalisten in de Arabische Emiraten, India en Bahrein kregen, zonder dat ze het doorhadden, de spywareop hun telefoon geïnstalleerd. Maar, zo bleek, ook in EU-landen als Hongarije, Frankrijk en Duitsland werden telefoons ermee gehackt.

Privacy versus veiligheid?

Het Israëlische cyberveiligheidsbedrijf NSO claimt ondertussen dat het gebruikers die misbruik maken van de software de toegang ontzegt. Critici vertrouwen het bedrijf daarin niet. En ze vertrouwen zijn klanten nog minder. Het Europees Parlement heeft een speciale commissie ingesteld om de zaak uit te zoeken. Pegasus, zo stelt onder andere Europarlementariër Sophie in ‘t Veld, is een grote bedreiging voor de democratie.

Het Pegasusschandaal roept fundamentele vragen op over privacy, veiligheid en de rechten van overheden. Wat mag een geheime dienst doen om de veiligheid van burgers en nationale belangen te beschermen? Moet een overheid wel een achterdeur in ieders mobieltje hebben? En waarom is privacy essentieel voor het functioneren van een democratie?

Na hun lezingen gaan Europarlementariër Sophie in ’t Veld en jurist Frederik Zuiderveen Borgesius met elkaar en met het publiek in gesprek over de consequenties van een spion in je broekzak.

De voertaal is Nederlands.

Over de sprekers

Sophie in ’t Veldis sinds 2004 Europarlementariër namens D66. Ze is de rapporteur in het onderzoek naar het Pegasusschandaal. Zij is aanwezig via Zoom.

Frederik Zuiderveen Borgesiusis jurist en hoogleraar digitale veiligheid aan de Radboud Universiteit.

Dit is een programma van Radboud Reflects en hetEuropees Parlement Liaisonbureau in Nederland.